قرائات از رویکرد ادبی تا رویکرد حدیثی: مطالعۀ تطبیقی قرائات در معانی القرآن فَرّاء و زَجّاج

در پژوهش‌های جدید تاریخ قرائات فرضیه‌ای مطرح شده است که مطابق آن، در انتقال از سدۀ سوم به چهارم تغییری در وجهۀ علم قرائات ایجاد شد. قرائات که تا پیش از آن همچون یک قرینۀ ادبی و با کم‌ترین‌ محدودیت نقل و استفاده می‌شد، در ابتدای سدۀ چهارم به استفاده از الگوهای حدیثی متمایل شد، ابزارهای متعددی از حدیث را برای صحت‌سنجی به‌کار بست و چارچوب یک علم نقلی را به خود گرفت. در مطالعۀ پیشِ‌رو یکی از شواهد این تغییر رویکرد را بازخواهیم شناساند. بدین منظور، به مقایسۀ دو اثر با نام معانی القرآن از دو ادیب نامدار، یعنی فَرّاء از اوائل سدۀ سوم و زَجّاج از اوائل سدۀ چهارم می‌پردازیم. چنان که خواهیم دید، فَرّاء که در دورۀ رواج عقل‌گرایی و اثرگرایی معتدل زیسته، علاوه بر استفادۀ معنایی از قرائات، قرائات را به منزلۀ ابزاری برای پیش‌بُردِ مباحث ادبی خود به کار گرفته است. از آن سو، زَجّاج که در زمان غلبۀ اصحاب حدیث می‌زیسته، و خود نیز به همین شیوۀ تفکر وابستگی داشته، قرائت را یک سنت می‌داند و در تمام تعاملات خود با قرائات از این بینش متأثر است.